آب های زیرزمینی از مهم ترین منابع تامین آب شیرین مورد نیاز انسان محسوب می شوند و آلودگی آن ها به وسیله کودها و سموم آفت کش به علت توسعه کشاورزی و تنوع آفات گیاهی یکی از معضلات زیست محیطی به شمار می رود. با توجه به اینکه آب شرب اهالی شهرستان آق قلا از چاه های آب زیرزمینی تامین می شود و در این منطقه زمین های کشاورزی زیادی وجود دارند که به صورت دوره ای سمپاشی می شوند، احتمال نشت سموم به داخل این چاه ها وجود دارد. نیترات و کلرید دو عنصر بسیار مهم در بررسی کیفیت آب های زیرزمینی به شمار می روند. این دو عنصر در هر یک از چاه های آب زیرزمینی ارقام متفاوتی را نشان می دهند. حداکثر مقدار مجاز برای این عناصر با توجه به استانداردهای بهداشت جهانی 250 و 50 میلی گرم در لیتر به ترتیب برای کلرید و نیترات است. هدف از مطالعه حاضر، دستیابی به تخصیص بهینه آب شرب مطابق استاندارد بهداشت جهانی و حداکثر استاندارد مطلوب برای آب های زیرزمینی در منطقه آق قلا با استفاده از مدل برنامه ریزی آرمانی وزنی است. در این منطقه 4 چاه زیرزمینی، 6 مخزن هوایی و 2 مخزن زمینی (برای ذخیره و انتقال آب به مخزن های هوایی) به منظور تامین آب آشامیدنی 17 روستا وجود دارد. نتایج این تحقیق نشان داد که میزان برداشت آب از چاه های تحت بررسی در حالت استاندارد بهداشت جهانی و حالت حداکثر استاندارد مطلوب متفاوت است. بیشترین میزان برداشت آب در حالت استاندارد بهداشت جهانی و حداکثر استاندارد مطلوب به چاه شماره 3 و کمترین میزان برداشت به علت بالا بودن میزان نیترات به چاه شماره 1 اختصاص یافته است. همچنین، با توجه به نتایج حاصل از میزان برداشت در حالت حداکثر استاندارد مطلوب، از چاه شماره 2 به علت زیادبودن غلظت نیترات در مقایسه با سایر چاه های تحت بررسی برداشتی صورت نگرفت. بنابراین، با توجه به استانداردهای بهداشت جهانی و متفاوت بودن میزان عناصر در هر یک از چاه های تحت بررسی، برداشت آب به صورت ترکیبی از آب چاه ها توصیه می شود.

سابقه و هدف: در کشور ایران از حدود 5/88 میلیارد مترمکعب آب استحصال شده از منابع سطحی و زیرزمینی، حدود 83 میلیارد مترمکعب یعنی 5/93 درصد به بخش کشاورزی اختصاص می یابد، در ایران بخش کشاورزی بزرگ ترین مصرف کننده آب است. مصرف رو به افزایش منابع آب سطحی و زیرزمینی، معلول افزایش جمعیت، افزایش سطح زیر کشت و تولیدات کشاورزی هست که به تبع آن سبب کاهش دسترسی به منابع آب و افت سطح ایستابی و تخلیه آبخوان ها شده است. آمارها نشان می دهند که مصرف رو به افزایش این منابع استراتژیک، سبب تهدید کمیت و کیفیت این منابع شده است به ­طوری ­که هم ­اکنون تعداد زیادی از دشت­ های کشور در شرایط بحرانی قرار دارند. دشت رومشکان، یکی از دشت های واقع در حوضه کرخه هست که در طی چند دهه اخیر با کاهش قابل توجه از منابع مواجه شده است (دشت رومشکان یک دشت ممنوعه است) و این تحقیق قصد دارد به تدوین راهبردهایی در راستای مدیریت پایدار منابع آب این دشت بپردازد. مواد و روش ها: پژوهش حاضر از نوع تحقیقات کاربردی و توصیفی (غیر آزمایشگاهی) می باشد که با استفاده از تکنیک دلفی فازی به بررسی راهبردهای مدیریت پایدار دشت رومشکان پرداخته است. حجم نمونه این تحقیق 28 نفر از اساتید، کارشناسان، مسئولین و کشاورزان آگاه به موضوع در شهرستان های خرم آباد و رومشکان بودند که با به کارگیری روش نمونه گیری هدفمند گلوله برفی انتخاب شدند. در این تحقیق برای توصیف دشت رومشکان داده های ثانویه مورد نیاز از سازمان های مرتبط اخذ شد. همچنین داده های مرتبط به کاهش منابع آب این دشت در طی 3 دهه اخیر نیز مورد بررسی قرار گرفت. نتایج و بحث: در این تحقیق مشخص شد که با وجود بحرانی بودن شرایط کنونی و ممنوعه بودن دشت رومشکان، معیشت جوامع روستایی و بهره برداران عمدتاً وابسته به بخش کشاورزی بوده و همچنان کشت محصولات آب­دوست در سطح گسترده وجود دارد. از سویی دیگر ساختار عرضه و بهره برداری از منابع آب به صورت سنتی می باشد و اراضی کشاورزی این دشت فاقد سیستم نوین آبیاری هستند. اولویت راهبردها "توسعه اشتغال پایدار روستایی با تأکید بر متنوع سازی اقتصاد جوامع روستایی" بوده است تا از فشار بر منابع کاسته شود و این امر نیز قطعاً مستلزم"توسعه انسانی کنشگران مرتبط با آب و توانمندسازی جوامع روستایی" خواهد بود. از سویی دیگر، "توسعه فناوری های متناسب و کم آب بر در منطقه" نیز می تواند به اصلاح ساختار سنتی عرضه و مصرف این منابع کمک شایانی داشته باشد. همچنین"بازنگری در حکمرانی آب با تأکید بر شاخصه های حکمرانی خوب" توجه به بعد سیاست گذاری را نشان می دهد که تصمیم گیری در سطح کلان تر را می طلبد. نتیجه گیری: نتایج این تحقیق نشان داد که مدیریت پایدار منابع آب زیرزمینی در این دشت صرفاً با تکیه بر بعد فنّاورانه محقق نخواهد شد و علاوه بر بعد مذکور، ابعاد اقتصادی، اجتماعی، سیاست گذاری و زیست­محیطی باید مورد توجه قرار گیرند. این بدین معناست که اکنون که شرایط دشت بحرانی می باشد و سفره های زیرزمینی قادر به تامین آب برای تولیدات بخش کشاورزی نیستند، لذا باید به موازات اصلاح ساختار مصرف آب و نیز حفاظت از این منابع، با اشتغال های غیر زراعی و متنوع سازی اشتغال جوامع روستایی، از فشار بر این منابع کاست.

برداشت ناپایدار از منابع آب زیرزمینی به طور گستردهای باعث تبعات روزافزون اقتصادی، اجتماعی و اکولوژیکی در کشور شده است. به طور ویژه از زمان تصویب «قانون حفظ و حراست منابع آب های زیرزمینی کشور» در سال 1345 تاکنون، سیاست ها و قوانین متعددی در زمینه حراست از منابع آب زیرزمینی تصویب شده و وارد فرآیند اجرایی شده است با این وجود هر ساله شاهد افت شدیدتر سطح ایستابی و افزایش دشت های ممنوعه هستیم. بنابراین، این سوال مطرح می شود که مشکل کجاست و چرا با وجود قریب به 50 سال تلاش در زمینه های «سیاستگذاری، قانونگذاری و اجرا»، منابع آب زیرزمینی کشور نه تنها حراست نشده، بلکه در جهت تخریب آن نیزگام برداشته شده است. در این مطالعه با توجه به ناکارآمدی رویکرد دستوری و رویکرد مبتنی بر اطلاعات کامل و رفتار همکارانه از چارچوب نظری نهادگرایی استفاده شده و با تکیه بر روش تحقیق تلفیقی کمی - کیفی سه گانه به شناخت بستر و مولفه های تشکیل دهنده نهاد آبی پرداخته شده است. نتایج حاکی از تشدید همه جانبه بستر قانون گریزی در تمامی مولفه ها است.

هدف از انجام این تحقیق بررسی وضعیت بهره برداری از منابع آب زیرزمینی، بررسی وضعیت کمی و کیفی این منابع و ارائه راهکارهای اجرایی برای بهره وری پایدار از منابع آب زیرزمینی بوده است. نتایج این تحقیق نشان دادند که سطح آب زیرزمینی در دشت مه ولات از سال آبی 74-73 تا 87-86 (در یک دوره 14 ساله)، بطور متوسط سالانه 1.35 متر افت داشته است. تخلیه کل سالانه آب زیرزمینی از چاهها و کاریزها 254 میلیون مترمکعب، تغذیه سالانه دشت 157 میلیون مترمکعب، و کمبود آبخوان 97 میلیون مترمکعب بوده است. تجزیه شیمیایی 48 نمونه آب چاه و 3 نمونه آب کاریز نشان داد که از شمال شرقی دشت به طرف حاشیه های آن EC از حدود 0.17 تا بیش از 1.5 زیمنس بر متر افزایش یافته و شوری، نسبت جذب سدیم، و درصد سدیم بیشتر نمونه ها برای آبیاری مناسب نیستند. مهمترین راهکارها جهت بهره وری پایدار از منابع آب زیرزمینی عبارتند از: جلوگیری از افزایش غیر مجاز ساعات کار کرد چاهها (حجم اضافه برداشت سالانه از این چاهها 121 میلیون مترمکعب بوده است)، توسعه روشهای نوین آبیاری، از جمله آبیاریهای تحت فشار و سطحی بهینه، برای افزایش بازده کاربرد آب در کشتزارها، کاهش پهنه زیرکشت محصولات زراعی و باغی به یک سوم سطح کنونی، خریداری و مهر و موم چاههای دارای رسانایی کهربایی بیش از 0.75 زیمنس بر متر به وسیله دولت، و تجهیز چاههای برقی منطقه به ثبت کننده های هوشمند حجم آب بهره برداری شده و نظارت بر آن.

مفاهیم عدالت و انصاف در قوانین، مقررات و چارچوب­ های تصمیم ­گیری به عنوان اصل راهنما در راهبردهای تخصیص منابع آب مطرح می­ شود. از طرفی گنجاندن این مفاهیم در برنامه ­ریزی و مدیریت منابع آب با موانعی ازجمله درک مفهومی ناقص، فقدان معیارهای کمّی و کیفی، ارتباط نامشخص بین عدالت و انصاف با چارچوب های برنامه ریزی و راهبردهای مدیریت منابع آب و عدم وجود نمونه های عینی مواجه است. در این مطالعه، به صورت مطالعه اسنادی کیفی، معانی عدالت و به طور متمرکزتر انصاف به عنوان یکی از اصول عدالت و کاربرد آن­ها در مدیریت منابع آب زیرزمینی بررسی شده است. برای این منظور روش­های عملیاتی نمودن انصاف در برنامه ­ریزی و مدیریت منابع آب زیرزمینی و نحوه ادغام انصاف در فرآیندهای برنامه ریزی این منابع معرفی شده است. نتایج نشان می­ دهد تعریف جهان­ شمولی برای عدالت و انصاف وجود ندارد و بسته به محتوا، نوع منبع آبی، قوانین و چارچوب ­های تعریف­ شده در هر کشور و حوضه آبی، تعریف و رویکردهای عدالت و انصاف آبی متفاوت است. با این حال استفاده از معیارهای مرتبط با اصل انصاف، روش­های شبیه­ سازی ـ بهینه­ سازی و طراحی مدل سیستمی، ممکن است برای عملیاتی­ سازی، اندازه­ گیری، محک ­زنی سیاست و اقدامات آبی در تمام سطوح تصمیم­ گیری (کشوری، استانی و محلی) برای اطمینان از مدیریت منصفانه منابع آب، مفید واقع شود. با توجه به بررسی ابعاد انصاف، برنامه های مشارکتی فرصتی برای ورود گروداران در مراحل مدل سازی و برنامه ریزی منابع آب زیرزمینی فراهم می کنند. با این حال، درنظر گرفتن تسهیل­ های ماهرانه برای ایجاد تعامل معنادار و منصفانه بین دانشمندان و جوامع ضروری است. در این مطالعه به جای ارائه راه­ حل تجویزی برای دستیابی به عدالت و انصاف در مدیریت منابع آب زیرزمینی، بر نیاز به رویکردهای زمینه ای که شامل گام های عمل گرایانه به سمت اقدامات و نتایج عادلانه تر است، تأکید شده است.